Van’da 104 bin 735 tandır var. Bunun iki bini Gevaş ilçesinde. Beş bin yıl öncesine dayanan tandır kültürü, Van’da kadınların geçim kaynağı. Emek sömürüsü, geçim sıkıntısı derken kadınlar sağlık sorunlarıyla da karşılaşıyor.
Tandır kültürü yazılı kaynaklara göre 5 bin yıl öncesine ait. Zamanla ihtiyaçların ötesinde bir gelenek halini de almış. Şimdilerde ise bu gelenek ekonomik krize karşı kadınların ev ekonomisine katkı sunmalarını sağlıyor. 30 bin kişilik nüfusa sahip olan Van’ın Gevaş ilçesinde, gencinden yaşlısına onlarca kadın, tandırlarda ekmek pişirerek geçimlerini sağlıyor. Tek başına kendisine ve çocuklarına bakmaz zorunda olanlar ya da tandırda ekmek pişirip gelir sağladığı için kendisini şanlı hisseden kadınlar…
Emine ve Perihan, tandır fırınlarında verdikleri emekle, evdeki sofralarına giden ekmek kavgasını anlattı.
Kadınların emeğinin yanında geçirdikleri hastalıklar da var. Doç. Dr. Sebahattin Çelik, 2015 yılında ‘Tandırda Çalışan Kadınlarda Yemek Borusu Kanseri Riski Arttırıyor mu?’ teziyle hazırladığı makalede tam da bu haberimizin konusunu gözler önüne seriyor. Dünya genelinde yemek borusu kanserinin erkeklerde iki kat daha fazla olduğunu fakat Van’da bu oranın tam tersi olarak kadınlarda daha fazla olduğunu gözlemlediğini söylüyor Çelik.
‘Tek başıma mücadele veriyorum’
Tandır fırınlarında çalışan kadınlardan biri olan Emine, iki yıldır tandır fırınında çalışıyor, 53 yaşında ve üç çocuk annesi. Eşinden boşandıktan sonra üç çocuğunun sorumluluğunu tek başına üstlenmiş. “Zorlu ekonomi şartlarında üç çocuk okutuyorum ve tek başıma mücadele ediyorum,” diyor. Birçok kadın gibi o da onlarca işe başvurmuş ancak iş bulamadığı için fırında çalışmaya başlamış.
Hastalıklar sıralanırken yanıt çok net: ‘bir gün çalışmazsam çocuklarımı doyuramam’
Kolay iş olur mu? Elbette çalışma koşullarına da değiniyor Emine: “Emeğimin karşılığını alamıyorum. Sabah 7’de ekmek pişirmeye başlıyorum ve akşam 8’e kadar sürüyor bu. Bunun yanında sağlık sorunlarım da var. Meme kanserinden dolayı sol memem ameliyatla alındı. Ayrıca çok fazla ayakta durduğum için de bel ve boyun fıtığı hastalıklarım oluştu. Dumandan dolayı ciğerlerimde sorunlar başladı ve nefes almakta zorlanıyorum.”
Günlük çıkan ekmek sayısına göre primle çalışmak zorunda kalan Emine ‘Neden maaşlı bir işe girmediğini?’ sorduğumuzda ise “Çünkü başka iş yok ve bir gün çalışmazsam ne kiramı ödeyebilirim ne de çocuklarımı doyurabilirim,” cevabını veriyor.
‘Fırınların hepsinde kadınlar çalışıyor’
Perihan 24 yaşında ve dört yıldır tandır fırınında çalışıyor. Gevaş’ta tandır fırınlarının arttığını ve neredeyse hepsinde kadınların çalıştığını söylüyor. Perihan da Emine gibi sabah 7’de çalışmaya başlıyor ve bu yorucu tempo akşama kadar sürüyor. Tandır ekmeğine talebin çok olduğunu söylüyor ve günlük yaklaşık olarak 7 yüz ekmek çıkardıklarını aktarıyor: “Yazın piknikçiler fazla olduğu için daha fazla ekmek satıyoruz.”
‘Maaşlar düşük ama çalışmak zorundayım’
Yoğun dumanın sağlığını olumsuz etkilediğini belirten Perihan, aldığı ücretin çok iyi olmadığını fakat işsiz kalmak istemediği için bu işe devam ettiğini söylüyor. Yine de memnunum diyor. Gevaş gibi küçük bir ilçede iş bulma imkânı olmadığını, iş bulabildiği için şanslı olduğunu da ekliyor.
‘Tandırda çalışan kadınlarda yemek borusu kanseri riski yüksek’
Doç. Dr. Sebahattin Çelik, 2015 yılında ‘Tandırda Çalışan Kadınlarda Yemek Borusu Kanseri Riski Arttırıyor mu?’ teziyle bir makale yayınladı. Dünya genelinde yemek borusu kanserinin erkeklerde iki kat daha fazla olduğunu fakat Van’da bu oranın tam tersi olarak kadınlarda daha fazla olduğunu gözlemlediğini söylüyor: “Bunu görünce, bir nedeni var dedik, kadınların yaptığı erkeklerin yapmadığı ne olabilir diye. Tandır çıkıyor önümüze çünkü erkekler tandırda çalışmıyor tamamen kadın emeğine dayalı bir iş bu.”
2015 yılında bir alan çalışmasına başladıklarını ve yaptıkları çalışmada 20 yıldan fazla tandırda çalışan kadınlarda yemek borusu kanserinin arttığını söylüyor Çelik.
Van’da 104 bin 735 tandır var
Çalışmaya başlarken TÜİK’ten (Türkiye İstatistik Kurumu) Van’da bulunan tandırların sayısı ile ilgili bir veri almaya çalışıyor Çelik fakat TÜİK’in elinde böyle bir veri olmadığını öğreniyor. Ve yaptıkları saha çalışmasında Van’da toplamda 104 bin 735, Gevaş ilçesinde ise 2 bin 388 tandır bulunduğunu öğreniyor.
‘Van’da KOAH hastası kadın sayısı erkeklerden fazla’
2 yıl süren çalışmanın 6 aylık saha çalışması kısmında, ARGE ekibiyle, 691 muhtardan 555’i ile görüştüklerini aktaran Çelik, Van’da 100 binden fazla tandır ocağı bulunduğunu söylüyor ve hiçbirinde havalandırma sisteminin olmadığını belirtiyor. Biyoyakıtların yanması sırasında açık bacalardan çevreye salınan dumanın kadınlarda yeterli nefes almayı engellediğini söylerken çok önemli bir bulguya da dikkat çekiyor: “Burada, kadın KOAH hasta sayısı erkeklerden çok daha yüksek. 20-30 yıldan fazla tandırda ekmek yapan kadınların çoğu KOAH hastası.”
Çelik, sebebini ise şöyle açıklıyor: “Tandırda çoğunlukla kadınlar çalışıyor. 12-13 yaşından 60 yaşına kadar çalışıyorlar tandırda. Ortalama 50 yıldan hesaplarsak neredeyse 20 bin saat tandır dumanına maruz kalıyorlar.”
‘Tezeğin dumanı oduna göre daha temiz’
İzmir’den getirttikleri bir firmaya analiz yaptırdıklarını belirten Çelik, yaptıkları analizlerde beklemedikleri bir sonuca ulaştıklarını söylüyor: “Tezeğin dumanının oduna göre daha temiz olduğunu gördük. Tezekteki ağır hidrokarbonlar odundakinin 10’da biri. Ağır hidrokarbon dediğimiz, kanserojen olduğu kesin olan moleküller. Bunlar odunla yakılan tandırın dumanında daha fazla. Tabii diğer parametreleri de inceledik, azotdioksit, hidrojen siyanür, karbondioksit, kükürtdioksit. Bunlar solunum yolu hastalıklarının gelişmesine, KOAH’a, yemek borusu kanserine, göz problemlerine sebep oluyor.”
(ro)
