Van’ın Çatak ilçesinde bulunan Çataksuyu (Sortkin) Çayı üzerinde 2019 yılında inşaatına başlanan ve faaliyete başladığı günden sonra balık tesislerinde yaşanan balık ölümleri ile çevreye verdiği zararlarla gündeme gelen Gökkartallar Enerji Elektrik Üretim Limited Şirketi’ne ait “Saral-3” isimli HES’in faaliyetlerine dönük açılan “Yürütmeyi durdurma” davası sonuçlandı. Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) olumlu raporunun kriterlere uygun hazırlanmadığını belirten mahkeme, raporu iptal etti ve kararın taraflara tebliğinden sonra firma mühürlenerek HES yapımı durduruldu.
Sortkin Çayı üzerinde yapımına başlanan HES, henüz inşaat sürecinde iken deredeki su seviyesi düşmeye ve derede yaşayan balıklar ölmeye başladı. Bölgede bulunan alabalık tesisinde ise 90 ton balığın ölmesine neden oldu. Bunun üzerine Alabalık tesisi sahibi Orhan Mantaş, HES için yürütmeyi durdurma ve maddi tazminat davası açmıştı.
Mantaş’ın, 2019’un Kasım ayında faaliyete geçtikten sonra doğaya ve canlılara verdiği zararlarla gündeme gelen Gökkartallar Enerji Elektrik Üretim Limited Şirketi ‘ne ait “Saral-3” isimli HES’e karşı “Yürütme durdurma” davası sonuçlandı. Santral hakkında daha önce verilen ÇED olumlu raporu iptal edildi ve firma mühürlenerek HES yapımı durduruldu. Verilen karar bölgede bir ilk mahiyeti taşıyor.
‘Çamurlu su havuzlarımıza doldu ve balıklarımız öldü’
Mantaş, Van’ın Çatak ilçesinde bulunan tesisi, 2018 yılında Türkiye Kırsal Kalkınma Denetleme Kurumu’na (TKDK) sundukları projenin onaylanması ile kuruyor. Tesis 2019 yılında faaliyete başlıyor ve yaklaşık 7 ay sonra Hidro Elektrik Santrali’nin (HES) kurulumuna başlanıyor. İlk başlarda herhangi bir sorunla karşılaşmadıklarını söyleyen Mantaş, dere yatağına indikten sonra çıkarılan hafriyat ve inşaat makinalarının dere yatağında ki kazıları sonucunda suyun çamurlu akmaya başladığını ifade ediyor. Mantaş, “Bu çamurlu su balık havuzlarımızın içerisine akmaya başladı ve balıklarda stres ve dengesizliğe yol açtı ve ölümlerine neden oldu. Balık ölümleri devam edince balıkları yemlememeye başladık,” diyor. Mantaş, inşaat faaliyetinden dolayı yaklaşık 450-500 bin yavru balığın öldüğünü söylüyor. Havuzlarda yaklaşık yarım metre çamur birikintisi oluştuğunu ve 3 ay boyunca sürekli çamurlu suyun akması üzerine balık ölümlerinin 90 tona kadar yükseldiğini belirtiyor.
Balık ölümleri artınca mahkeme yoluna başvurduklarını ifade eden Mantaş, “Böylece 2019 yılının 11’inci ayında mahkeme süreci başlamış oldu. Yürütmeyi durdurma ve balık ölümlerinden dolayı yaşadığımız zarar için tazminat davası açtık,” diyor.
’90 ton balık telef oldu’
Dava sürecini başlatan, davayla ilgili değerlendirmelerde bulundu. Gökkartallar Enerji Elektrik Üretim Limited Şirketi tarafından başlatılan HES projesinin, söz konusu yerde hafriyat depolama alanı olmadığı için çıkarılan molozların, hafriyatların dere yatağına döküldüğünü, dere yatağına dökülen hafriyat sonucunda tesiste bulunan balıkların yaklaşık 90 tonunun telef olduğunu hem zirai hem de bilirkişi raporuyla belgelendiklerini söylüyor.
Bununla ilgili gerekli kurumlardan Su Anlaşması ÇED raporuyla ilgili talepte bulunan Karay, kurumların bu noktada süreci yavaşlatmaktan yana tavır takındıklarını, DSİ’ye yapmış oldukları başvurunun dahi 3 ay sonra sonuçlanarak evrakların taraflarına iletildiğini ifade ediyor. Bununla ilgili 2 dava açtıklarını belirten Karay, “Birincisi tam yargı davası ikincisi ise iptal davası. İptal davamız İklim Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından ilgili firmaya verilen ÇED olumlu kararın iptali, ikinci davamız ise DSİ denetimi altında olan HES’in müvekkilimin alabalık çiftliğine ve tesisine verdiği zararla ilgiliydi. İlk davamız sonuçlandı ÇED olumlu kararı iptal edildi. İkinci davamız ise hâlâ devam ediyor,” diyor.
‘Mahkeme 6 ay sonra karar verdi’
İdare Mahkemesi’nin 6 ay sonra ilk incelemesini yaparak dilekçe ret kararı verdiğini aktaran Karay, dilekçe ret kararında eksik belirtilen hususların giderilerek yeni bir dilekçe ile tekrar davayı devam ettirdiklerini söylüyor. Karay, dilekçe sürecini şöyle anlatıyor: “Bunun üzerine mahkeme bir yıl sonra kararı verdi. Nerdeyse baraj bitme aşamasına gelmişti ve mahkeme daha yeni karar veriyordu. Karar şu şekilde çıktı, davamızın süresinden açılmadığından bahisle idare mahkemesi davamızı ret etti. Danıştay’a temyiz ettik, davamızın süresinde olduğunu, davamızdaki ÇED raporundan yeni haberdar olduğumuzu bildirdik.”
‘ÇED raporu askıya çıkarılmadı’
Karay, yaptıkları araştırma neticesinde ilgili kurum olan İklim Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın ÇED raporunu askıya çıkarmadığını öğrendiklerini ifade ederek, “Bu aslında raporun usulsüz olduğu için toplumdan habersiz alelacele yapılan bir işlem olduğunu gösteriyordu. Danıştay söz konusu ilgili bakanlığın ÇED raporunu askıya çıkarmadığı için sadece internet sitesinde yayınladığını vurgulayarak davamızın yeniden görülmesini ve süreden verilen ret kararını bozdu. Yerel Mahkeme Danıştay’ın kararına uyarak davanın süresinde olduğunu kabul ederek davada işin esasına geçildi ve mahkeme yerinde keşif yapılması yönünde ara karar çıkarttı,” diyor.
Karay, keşif yaptıkları esnada HES’i işleten firmanın dere yatağında akan suyu kestiğini ve dere yatağının kuruduğunu gördüklerini ve bunu mahkeme tutanaklarına işlettirdiklerini söylüyor. Karay, keşif sonucunda; can suyunun kesildiğini, hafriyatların tamamıyla dere yatağına döküldüğünü, dere yatağında yapılan kazılar sonucunda yatağın değiştirilmiş olduğunu gördüklerini belirtiyor.
‘Karar bölge açısından emsal teşkil etmektedir’
Mahkemenin ÇED olumlu kararını iptal kararı verdiğini söyleyen Karay, mahkemenin cesurca, tarafsızca ve yerinde bir karar aldığını ve karar alırken dikkat çektiği hususların çevreye ve doğaya verdiği zararlar olduğunu ifade ediyor. Karay, bu kararla yetinmediklerini, bu karar doğrultusunda İklim Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na, mahkeme kararının uygulanması yönünde ön başvuruda bulunduklarını ifade ediyor. Karay, başvuruda, “Uygulanmadığı takdirde ilgililer hakkında idare mahkemesi nezdinde tam yargı davası açacağımızı ve ilgililer hakkında da görevi kötüye kullanmadan dolayı da savcılığa suç duyurusunda bulunacağımıza ilişkin bir ön başvuruda bulunduk. Bakanlıkta bu kararımızı dikkate alarak ilgili firmaya tebliğde bulundu,” diyor.
Karay, son olarak HES projeleri ile ilgili çağrıda bulundu: “Davamız sonucunda firma mühürlendi ve HES yapımı durduruldu. Halkımız bu tür durumlarda korkmadan hukuki mücadelesini vermelidir. Sonuç alabileceklerini bu kararla da görmüş olduk. Bu karar bölge açısından kurulu bulunan ya da kurulacak olan HES hakkında verilen ÇED olumlu kararı iptal edilen ilk ÇED olumlu kararıdır. Bölge açısından da emsal teşkil etmektedir.”
‘Çözüm önerileri geliştirilmeli’
Dava avukatlarından Berrin Dinçer ise HES projeleri ile ilgili geliştirilebilecek çözüm önerilerinin olduğunu, HES yapılacak alanlarda bütüncül havza esasının analize dayalı planlamalar yapılması ve bu bütüncül havza planlamalarına çeşitli meslek disiplinleri, sektörel temsilciler, STK’ler ve yerel halkta dahil edilerek bir örgütlenme oluşturulması gerektiğini vurguluyor.
Dinçer, HES projesi yapılacak derelerde su tespiti yapılması gerektiğini ve söz konusu işler kapsamında DSİ ve şirketler arasında yapılan Su Kullanım Hakkı Anlaşması’nda söz konusu şirketlerin yükümlülüğünün arttırılması gerektiğini vurguluyor. İleriki safhalarda hidrolojik, jeolojik, teknik, çevresel ve sosyal olarak meydana gelecek zararların yükümlülükleri söz konusu şirketlere yüklenerek şirketlerin caydırıcılığı ve işe olan sorumluluklarının arttırılması gerektiğini ifade eden Dinçer, aynı zamanda HES projesinden etkilenebilecek olan tarihi, kültürel ve doğal varlıkların belirlenerek bölgenin kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurullarına da bildirilmesi gerektiğini söylüyor.
Video: Zelal Sahidenur Sari
Montaj: Dıldar Güler
