Nûçeyên Taybet- Bi kêmbûna nirxê dovîzê re çavê welatiyan ber bi buhayên li bazaran ve bû. Zêdebûna nirxê danûstendinê hem firoşkar û hem jî kiryar neçar dike. Li gorî esnafan li Wanê kontrol kêm in û bihabûn jî dijminê karê wan e û wiha got: “Berê me digot rûniştvana zêde bikirin daku em bo we nirxê erzaki kêm bikin, lê niha em dibêjin yek yek bikerin daku têra her kesê bike.”
Welatiyên ku di gihandina madeyên xwarinê yên bingehîn de zehmetiyan dikişînin, li benda erzaniyê bûn, lê her roj bi bizêde bûna nirxê erzaki rûbirû dimînin. Bihabûna giran a nirxê dolar li hember lîreyê Tirk di mehên dawî de gihiştiye asteke harî bilind. Dolarê Amerîkî di meha Kanûnê de ji 9 lîreyan derket 18 lîreyan. Di 1’ê Kanûna 2021’an de dolarê ku ji sedî 1,56 nirxê xwe winda kir, di roja ewil a mehê de bi saet 13,26’an piyas girt. Di 20’ê Kanûna 2021’an de piştî daxuyaniya Serokkomarê AKP’ê Recep Tayyîp Erdogan a li ser zêdekirina nirxê dolar kêm bû. Dolarê ku nêzî girtina piyaseyê di asta 18 lireyan de dihat firotin, dema ku piyasa vebûn daket 11,08an.
‘Ji ber ku nirxê danûstendinê zêde bû me nikarî erzak peyda bikin’
Lê belê, destwerdana nû ya li ser dolar ne alîkarî. Rêjeya dolarê ku di saetên sibê de kêm bû, piştî vebûna piyaseyan derket asta 14,37an. Daketina bi nakok a nirxa dolarê ku di derdora saet 13.45an de bû, bandor li bihayê xurekan nekir. Em bi esnafê Wanê re axivîn û der barê ferqa diravê de ku bêrîka kiryaran diêşîne û zirarê dide firoşkar jî wiha axivî: “Dema ku nirx zêde bû me nekarî berheman bidin. Bazirganan dema gihîştinê kurt kirin û biha zêde kirin. Me nikarî hejmara berhemên ku me dixwest bikirin bidest bixin. Her wiha me nikarîbû mîqdara ku me dixwest û xwestibû bi dest bixin. Em hatine rojên ku me digotin ‘heke zêde bikirin em ê bi erzanî bifroşin’, em dibêjin ‘yekî bikire bes e ji her kesî re bimîne”
‘Em krîza herî giran dijîn’
Şaban Şanê ku 35 sal e esnafîyê dike di sala 2016an de li navenda sûka ku ev firoşgehe vekiribû. Ew qeyrana aborî bi wê yekê li ser hejmara xebatkarên xwe mînak dide û dibêje ku berê wî du xebatkarên direvgirên wî hebûn û niha niha bûye yek. Wî jêderî amaje bi wê yekê jî dike, ku rêjeya rojane ya bazara wî ya ku li navenda bajêr e, ji 20 hezarî daketiye 7 hezar TL’an. Her wiha gazinan dike ku di zêdekirina nirxê danûstendinê de herî zêde bandor li buhayên xwarinê bûye û di peydakirina wan de pirsgirêkên cidî hene, stoqkirin berbelav bûye û gelek kes krîz veguherandine firsendekê: “Bazirganên ku em jê re ne. berhemên kirî buhayên xwe kêm nekirine. Dema em daxwaz dikin, dibêjin ’em bi vî buhayî difiroşin’. Me berê û niha jî bi krediyê kar kiriye. Wekî din, em nikarin bifroşin. Em qeyrana herî giran a ku me jiyan kiriye dijîn. Sala 2020-2021 di jiyana karsaziya min a 35 salî de dema herî dijwar bû. Em niha nikarin mûçeyên karmendan, prîmên sîgortê, bac û kirê bidin. Ji ber kêmbûna diravê biha di berheman de kêm nebû.”
‘Ji ber ku nirxê pevguherînê zêde bû me nekarî berheman tedarîk bikin’
Firoşkar Huseyîn Akkaya diyar dike ku berê bi kredî difirotin lê niha bi kredî nafiroşin. Sedema vê jî ev e, “Em nikarin berhema ku em bi heman buhayê difiroşin biguherînin. Mesela ez berhema ku em bi 50 lîreyan difroşin digirim û piştî mehekê bi 55 lîreyan diguherim û bi awayekî xwezayî zirarê didimê. Mîna ku nirxa danûstendinê zêde bû, me nikarîbû hilberan peyda bikin. Dema ku me daxwaziya hilberê kir, wan daxwaza pêşdibistanê kir. Dema me berê pere da, me berhem di wextê xwe de negirt. Min carek drav kir, û rûniya ku min dayê, bîst û pênc roj şûnda hat,” ew dibêje.
‘Me ew rojên ku me digot ger hûn zêde bikirin em ê bi erzanî bifroşin li dû xwe hiştin’
Akkaya dibêje, “Kesên ku dixwestin 10 berhem ji me bikirin hebûn, lê ji ber ku nehat min nekarî bifiroşim.” “Min nefirot kesên ku dixwazin ji yek berhemê zêdetir bikirin, digotin ‘yek bikire, besî her kesî ye’. Em hatine rojên ku me digotin ‘heke zêde bikirin em ê bi erzanî bifroşin’, em dibêjin ‘yekî bikire bes e ji her kesî re’. Beriya meşê em pir baş difirotin. Di firoştina xwe de ji ber ku firotan zêde bû me erzan dikir, lê niha ji ber ku em zirarê dibînin me firotan rawestand.” Akkaya der barê krîzê de ku wê kûrtir bibe jî got, “Nirxê danûstendinê ket, lê tiştek neguherî. Bihayan kêm nebû. Li welêt tiştek neguheriye, hilberîn zêde nebûye, pîşesazî pêş neketiye. Bihayê ti berheman ji bilî neftê bi navencî 60 lîre kêm nebû. Em niha 5 lître neftê bi 4 sed û pêncî lîreyan difiroşin.”
‘Xwediyên kargehan yekdestdariya berheman kirin’
Esnafek ku nexwest navê xwe eşkere bike, diyar kir ku ew 18 sal in esnaf e. Dibêje ku berê jî firotana wî ya bi kredî hebûye, lê mişteriyên wî hene ku ev 2 sal in nikarin yek pere bidin: “Piştî ku nirxê dolar daket, tenê petrolê û hejmareke pir hindik nirxê ard kêm bû. Di bihayê ti berhemeke din de ti guhertin çênebû. Şekirê ku min par bi 24 lîreyan dida niha bûye 55 lîre. Şekir yek ji wan berhemên ku kêm zêde tê zêdekirin e. Lê îsal ji sedî 100 zêde bûye. 6-7 meh in em di rojên pir dijwar re derbas dibin. Xwediyên kargehan berheman monopol kirine, kontrol nîne, lewma em neçar in ku berheman bi buhayên giran bikirin û bi qazanca pir kêm bifroşin. Heya ku fabrîqe û firoşyar erzaniyê nekin ne mimkûn e ku ez erzaniyê bikim. Jixwe, ez difiroşim bi zêdekirina qezenca xwe li bihayê ku ez ji wan distînim.”
‘Karxane bi mantiqa ‘meşîn nêzîk e’ berhemên xwe derdixin pêş.
Esnafekî din Ahmet Bîlgîn jî ev sî û du sal in li Wanê esnaf dike. Ew destnîşan dike ku pêşî li zêdebûna yekdestdariya di hilberên xwarinê de nayê girtin û sedema vê yekê jî ew e ku kontrolên têrker nayên kirin. Dibêje, kargeh berheman naşînin, dema ku buha dibe, hejmara berheman kêm dikin, lê dema ku biha zêde dibe, berheman datînin bazarê. Herwiha diyar dike ku ji ber daketina nirxê diravê ti guhertin di nirxê berheman de çênebûye: “Ne kêmkirina şekir û ne jî di petrolê de, ku me çaverê dikir, nebû. Rojên me yên herî dijwar wek esnafan destpêka pandemiyê bûn. Destpêka pandemiyê û ev çend meh ji bo me demên herî dijwar in.”
Nûçe û wêne: Yeşim Karaağar
(ro-aa)
