Emê li hemberî zordestiya siber zarokên xwe çewa biparêzin? Pandemiyê li ser jiyanê tesîrek neyînî kiriye bi xwe re rajêriya (bağımlılık) înternetê li ser zarokan jî anîye. Lê belê em ê li hemberî vê çi bikin? Psîkologa pispor Gulşen Canan ev pirs jibo Serhat Newsê bersivandin.
Di heyama pandemîk a piştî Covid-19 de, ku li Eyaleta Wuhan a Çînê derket û di demek kin de bandor li tevahiya cîhanê kir, hemwelatiyan nekarîn zarokên xwe yên ku perwerdehiya online ditîtin, li hember tundiya sîber biparêzin. Li gorî daneyên rêxistinên zordariyên sîber sala borî, di heyama pandemîk de tundiya sîber di asta rekorê de ji sedî 81 zêde bû. Tevî vê li ser zarokan rajeriya înternetê tê dîtin.
Psîkologa pispor Gulşen Canan, diyar kir ku îro îstîsmarê ji xwe re navgîneke nû dîtiye û bi rêya înternetê bi hêsanî di jiyanê de xuya dike, li ser mijarê pirsên Serhat News bersivand.
‘Medyaya civakî çalakiyên civakî asteng kir’
Canan bi gotina, “Îstîsmar îro bi rêya înternetê navgîneke nû ji xwe re dîtiye” balkişand ser têkiliya zarokan a bi xwezayê re ku her diçe kêm dibe û dibêje “Em di serdema teknolojiyê de dijîn û malbat dikarin wextê ku bi zarokên xwe re derbas dikin bi awayekî bi bandor bikar bînin. Bikaranîna medya û kanalên civakî jî bûye sedema sînordarkirina çalakiyên civakî û werzîşê. Hema bêje her roj em rastî destdirêjiyê tên. Girîng e ku kesên hişyar di warê perwerdehiyê de destdirêjî çi ye, îhmalkirin çi ye, û agahdarî li ser parastina dest û tevgerên baş û nebaş, û deverên taybetî yên laşî ji zarokên malbatê re bêne perwerdekirin. Li ser van mijaran jî em dikarin bi rêya kanalên înternetê xwe bigihînin agahiyan. Pêdivî ye ku di derbarê karanîna înternetê ya li gorî temenê ku em jê re dibêjin ‘qufila zarokan’, li ser çawaniya karanîna înternetê li dibistanan, nemaze li dibistanan, agahdarî bidin.
Canan jî rast nabîne ku zarokan ji serdema teknolojiyê dûr bixe. Wekî din, ew amaje dike ku divê were fêr kirin ku meriv wê bi hişmendî bikar bîne.
‘Beriya her tiştî divê dê û bav înternetê bi awayekî kontrolkirî bikar bînin’
Canan di bersiva pirsa “Di pêvajoya pandemiyê de zarok çawa ji hawîrdora înternetê bandor bûn?” de da zanîn ku bi taybetî di warê perwerdehiyê de zarok tên arastekirin. Di dema vê nirxandinê de balê dikişîne ser perwerdehiya online û wiha berdewam dike: “Bi rêya înternetê ya ku digihêje mala me perwerdeyên onlien hatine organîzekirin. Ji ber vê yekê zarok bi tabletên di destên xwe de geriyan. Pêngava yekem ev e ku meriv çiqas înternetê bikar tîne? Ji bo ku ez ji zarokê xwe re bibêjim, “Kuro, keç, divê hûn ne di vê demê de û ne jî vê gavê Înternetê bikar neynin”, divê ez pêşî Înternetê bi awayek kontrolkirî bikar bînim. Em telefon û tabletan didin zarokan da ku bixwin, devê xwe bigirin û bi rehetî rûnin. Divê mirov ji zarokê xwe re bibe mînak. Girtina têlefon û tabletê ji destên zarokan bi tundî tiştekî kêfê di wan de şiyar dike. Bi vî rengî, têlefon dê bibe xewna domdar a zarokê. Dê piştî vê demê dûrxistina zarokan ji înternetê ne hêsan be. Ji ber ku zarokan li ser medyaya civakî hevaltî kirine. Tişta ku divê malbat li vir bike ew e ku bi malbatên hevalên ku zarokan çêkirine re li hev bicivin û têkiliyê deynin. Ji bo ku bikarin di warê spor û hunerî de ji bo zarokê çalakiyan amade bikin.”
‘Ger em zarokan sûcdar bikin dê dawî li îstîsmarê neyê’
Canan di heman demê de balê dikişîne ser tundiya hevalan. Ew dibêje temenê 0-18 salî di kategoriya zarokan de ye û reftarên neyînî yên zarokên di vê temenê de li hember hev ne tacîz e, lê tundiya hevalan e. Bi gotina, “Divê em di bin navê tundiya hevtemenan de serpêhatiyên zarokan lêkolîn bikin” û destnîşan kir ku pênaseya “sûcdar” ne rast e ji ber ku çareserî nîne. Ew balê dikişîne ser hewcedariya ku ji zarokan re were gotin ku meriv çawa xwe li hember tevgerên neyînî yên ku li ser înternetê bi wan re rû bi rû dimînin biparêze û wiha berdewam dike: “Kesên ku destdirêjiyê nîşan didin, bi gelemperî ew kes in ku rastî tevgerên wiha hatine. Lê mixabin dema ku em wan wek sûcdar bihesibînin îstîsmar bi dawî nabin. Divê em ji zarokan re bibêjin ku divê ew agahiyên xwe yên civakî zêde li ser înternetê parve nekin.
Têkiliyên ensest li Tirkiyê pir belav in, ji ber vê yekê hînkirina zarokan li ser wê yekê ku ew çawa dikarin zêdetir xwe biparêzin, di dema îstîsmarê de çawa dikarin xwe biparêzin û dikarin çi bikin, dê hîn baştir be. Zarok dikarin zûtir xwe bigihînin medyaya civakî, nemaze heke di nav malbatê de ji pêwendiya saxlem zêdetir şîdet hebe. Ji bo ku ji xwe re cîhanek hebe ew ê têkiliyên cuda ava bikin.”
‘Divê zarok ne ji înternetê pirsan ji kesan bikin’
Di dawiyê de Canan dibêje ku divê zarok di derbarê zayendê de bên agahdarkirin û wiha got: “Zarokên di navbera 0-12 salî de di mejiyê xwe de şeklê zayendîtiyê nagirin. Di vî warî de divê em pîvan û şert û mercên zayendiya saxlem rave bikin. Însan mexlûq in ku li ser meraqê hatine avakirin, divê em bersiva pirsên ku dikarin meraqa zarokan têr bikin bidin. Di rewşa nasnameya zayendî û xwestekên cinsî de, hûn dikarin li ser têlefona wî zarokî bibin şahidê wêneyên pornografîk. Lê bila ev we netirsîne. Dema ku em bi zarokan re zimanekî têgihîştîtir û nermtir bikar bînin, heke zarok li şûna înternetê ji we fêr bibe ka kîjan pîvanên zayendîtiyê saxlem in, dê pê bihese ku meraqa wî têr e û di civakê de zayendîtî nayê mehkûmkirin û nabe. bi dizî bijî. Bi vî awayî hest û xwestek di zarok de şiyar nabe.”
Serhat News
(lg)
