Ji bo ku mirov cihê vê komkujiya ku ji aliyê hinek Kurdan ve weke “Hîroşîmaya Kurdan” tê binavkirin, di pêvajoya dîrokî de were fahm kirin, divê ku mirov politikayên rêveberîya BAAS a Iraqê ya Erebkirina Kurdan baş bizane. Bê guman, ez ê tenê hin sernavan bi bîr bînim.
Di navbera salên 1975-1980’î de (ango beriya Seddam) rêveberiya BAAS “Sê şêwazên siyasetê” şopand in. Ev her sê şêwaz ev bûn: 1. Îradeya baş, 2. Parçe bike û hukum bike, 3. Çareseriya dawî ya leşkerî. Yê di bin kontrola dorhêla Barzanî de ye, ku beriya BAAS’ê meşrûiyet dida vê siyasetê. Ew hevpeymaniya nerm di navbera Partiya Demokrat a Kurdistanê (PDK) û Îranê de (bi rêya Partiya Dawa ya Şîe, ku di sala 1957’an de hatibû damezrandin) û Yekîtiya Niştimaniya Kurdistanê (YNK) ya di bin kontrola Celal Talebanî û Sûriyê de bû.
“Xwepêşandanên dilxwaziyê” helbet tenê henekek bû, ji ber ku di sala 1978’an de Kurdên li Şengal, Kerkûk û Xanekînê dijîn (nêzîkî 1400 gund) bi girseyî hatin neçarkirin ku koç bikin. Vebijarka çapkirina bi Erebî hebû. Yên ku pişt re dev jê berdin, wê herî kêm salek cezayê girtîgehê lê bê birîn. Di sala 1979’an de Seddam Husên bi fermî bû serokê Iraqê û BAAS’ê.
Di 20’ê Tebaxa 1988’an de şerê Îran û Iraqê dest pê kir û piştî mirina 1 mîlyon mirovan bi dawî bû. Seddam di wê çaxê de digot, “Ez ne bi tenê bi Îranê re, bi Eniya Kurdan re jî şer dikim”. Wî di zivistana 1983’an de bi Tirkiyeyê re peymanek îmze kir. Di vê peyamê de rê li ber Artêşa Tirkiyeyê hate vekirin ku sînorê Iraqê derbas bike û li dijî Kurdan operasyonan pêk bîne. Li ser vê yekê Partiya Demokart a Kurdistanê (PDK) jî li gel Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) di meha Tirmêhê de peymaneke hevgirtinê îmze kir. Lê belê Partiya Yekitiya Niştimaniya Kurd (YNK) tevlî vê peymanê nebû.
Piştî vê peymanê, Seddam 5 hezar zilamên eşîra Barzanî girtin û di kampekê de cih kirin. Lê êdî tu carê ji van kesan agahî nehatin wergirtin. Li gor agahiyên ku hatine teqezkirin, ev welatiyên Kurd di çarçoveya operasyonên Enfalê de ji aliyê rejîma Seddam ve hatine qetilkirin.
Bi rastî di salên 1982 û 1984’an de hinek Kurd li kampan kom bûn. Dema ku di sala 1987’an de îhtimala ketina hêzên Îranê ya Kerkûkê derket holê Seddam, Kurd weke “Stûna pêncemîn” pênase kir û dest bi operasyona Enfalê kir. Navê operasyonê ji sûreya Enfal a Quranê hatiye girtin.
Di malpera fermî ya Diyanetê de der barê sûreya Enfalê de wiha tê gotin: “Di sala duyemîn a koçê de piştî şerê Bedirê di serdema Medîneyê de hatiye nezilkirin. Ji 75 ayetan pêk tê. Sûre navê xwe ji wê peyvê girtiye. Di ayeta yekem de ‘El-Enfal’, ‘Enfal’ tê wateya ‘Xenîmeta şer’.
Sûre bi giranî balê dikişîne ser şer, nemaze xenîmetên ku piştî şerê Bedirê bi dest ketine, dê li kê û çawa were belavkirin.” Seddam ev ayet ‘Li gor xwe’ rawe kiriye û ji bo qetliyama Kurdan ji xwe re kiriye piştek.
Di vê pêvajoyê de, hêzên artêşa Iraqê, di Çileya 1988’an de operasyona yekemîn ya Enfalê dane destpê kirin. Di operasyonê de bi armanca kontrolkirina Bendava Dûkanê ku li Geliyê Jaffê a li nêzî Silêmaniyê ye êrîş hatin lidarxistin.
Beşa herî bi xwîn a vê operasyonê Komkujiya Helebçeyê bû ku di 16’ê Adara 1988’an de pêk hat. Rojek piştî ku YNK’ê piştgirî da hêzên Îranê û artêşa Îranê derbasî Helebceyê bû. Bi bomberana balafirên Iraqê, cara yekem bû ku navenda bajêr hate hedefgirtin. Wê rojê ‘Bêhna sêvan’ li seranserê Helebceyê belav bû. Zarok ber bi bêhnê ve beziyan. Paşê yek bi yek mirin. Dû re dê, bav, dapîr û paşê jî heywanan dest bi xewê kirin.
Pişika kesên gaza wan bêhna xwe girtibûn hilweşiya û çermê wan şewitî. Gelek ji ku bi saxî filitîne jî kor bûn. Êrîş ji aliyê pismamê Seddam, Elî Hesen Mecîd, bi nasnavê “Elî Kîmyawî” (Elî Kîmyawî) ve hat kirin. Li gorî hejmarên fermî, komkujiya ku 5 hezar kes tê de mirin û 15 hezar kes jî ziyanên curbecur dîtin, ji aliyê Abbas Abdulrezzak Ekber ê bi nasnavê “Vîdeo Abbas” ve ku karibû qismî komkujiyê tomar bike, ji cîhanê re hate ragihandin. Lê tu bersiv ji dinyayê nehat. Dema ku reaksiyonek çênebû jî, rejîma Seddam bi vê yekê ranewestiya, di 22’ê Adara 1988’an de, dest bi duyemîn Operasyona Enfalê kir. Di navbera 7-20’ Nîsana heman salê de jî sêyemîn operasyona Enfalê hate lidarxistin.
Operasyona Enfalê li Germiyan pêk hat û ziyana herî zêde ya mirovî di vê operasyonê de hat jiyîn. Çaremîn operasyona Enfalê jî di navbera 3-7 Gulanê de li ser gundên Kerkûk, Hewlêr û Koyê (Koysancak) yên Herema Kurdistanê birêve çû. Di navbera 5 û 6’ê Tebaxê de jî operasyonên Enfalê yên 5,6 û 7’emîn li ser kampên YNK û derdora wê pêk hat. 8’emîn operasyona Enfalê jî li Rewandiz û Şaklavayê hate lidarxistin.
Operasyonên Enfalê ji 25’ê Tebaxa 1988’an heta 6’ê Îlona 1988’an li Duhok, Zaxo û Amediyê berdewam kir.
Lê li hin cihan operasyon heta 7’ê Hezîrana 1989’an jî dewam kir. Di dema ku komkujî û wêrankirina gundan dewam dikir û milyonek û 500 hezar Kurd koçber bûn.
Rejîma Saddam di 6’ê Îlona 1988’an de efûya giştî ragihand. Bi vê re jî, hin cih weke herêmên Kurdan ên qedexe hatin ragihandin. Kurdên li bajarên weke Ramadî, Hatra, Nugra Salman, Dibs û Topzawa jiyan dikirin, hatin girtin. Saddam, hişt ku Kurd li kampan ji birçîbûn û nexweşiyê bimirin. Di Operasyonên Enfalê de 4 hezar 500 gund û 30 navçe bi giştî hatin wêrankirin. Li gorî çavkaniyên serbixwe herî kêm 100 hezar kes hatin kuştin û milyonek û nîv Kurd jî koçber bûn. Bi sed hezaran zarok jî sêwî man.
Heger em Helebçeyê bi tena serê xwe bigirin, mirov dikare bibêje “Komkujî”, lê tevaya Operasyona Enfalê bi giranî bi pênaseya “jenosîdê” ya ku di Peymana Jenosîdê ya sala 1948’an de hatiye diyarkirin e. Bi kêmanî mirov dikare jê re bibêje “Jenosîd”. “Helepçe” lûtkeya herî bi xwîn a vê pêvajoyê ye.
Mehmet Gur
