Nûçeyên Taybet – Li Wanê erdhêj ku di rojên dawî de hatin jiyîn, dibe sedema metirsîya erhejên mezintir. Hîndekarê Beşa Endezyariya Jeolojiyê ya YYUyê Doç. Dr. Azad Saglam Selçuk, anî ziman ku divê avahiyên ku li bajêr ku di erhejên borî de zirar dîtî demildest werin hilweşandin. Selçuk, da zanîn ku li herêmê 12 xetên şikestî yên liv û tevgerê hene û wiha got: “Em li şûna ku em bibêjin dê kengê erdhejek çêbibe divê em lêkolîn bikin ka avahiyên me ji bo erdhejê guncaw in.”
Piştî erdheja dawî ya bi pîla 5’an a li Taxa Ercîşa Wanê pêk hat, li bajêr metirsîyek mezin çêbû û hat nîqaşkirin ku bajar ji erdhejê re amade ye yan na. Hîndekarê Beşa Endezyariya Jeolojiyê ya Zanîngeha Yüzüncü Yıl (YYU) ya li herêmê li ser xetên xeletiyê lêkolînan dike Doç. Dr. Azad Sağlam Selçuk diyar kir ku divê ji berê de ders bê girtin. Selçûk bal kişand ku li herêmê her 35 sal carek erdhejeke wêranker çêdibe û wiha got: “Mijara herî girîng ew e ku divê mirov ji rabirdûya xwe dersan bigirin. Dema em li serdemên dîrokî yên tenê li baskê Wanê dinêrin, em dibînin ku ji sala 1900’î û vir ve gelek erdhejên wêranker pêk hatine. Ji Colemêrg li başûrê me û Îdirê li bakurê me dest pê kir, di demên dîrokî de 6 erdhejên mezin qewimîn. Di van erdhejan de windahiyên giran çêbûn. Hûn dizanin ku em nêzikî roja îro dibin, me erdheja Çaldiranê ya sala 1976’an dît. Di erdhejê de zêdeyî 3900 4900 kesan jiyana xwe ji dest dan û di şert û mercên wê demê de zêdeyî deh hezar avahî nekarin bên bikaranîn. Piştî nêzî 30-35 salan me erdheja sala 2011’an dît û di erdheja 2011’an de 644 kesan jiyana xwe ji dest dan û zêdeyî 12 hezar avahî jî bêkar bûn.
‘Gelek xetên qusûr hene ku erdhejan çêdikin’
Saglam Selçuk bal kişand ku li herêmê ji yek zêdetir xetên erdhejê çêdikin hene, Saglam Selçuk bal kişand ser lêkolînên ku hem ji aliyê Midûriyeta Lêgerîna Teknîkî ya Madenê (MTA) û hem jî ji aliyê beşa Endezyariya Jeolojiyê ya YYUyê va tên kirin û wiha got: “Zêdeyî yekî şixulên çalak hene. xeta li vê herêmê. Ev xeletiyên çalak jî ne yekreng in. Li gor rewşa bejahiyê em carnan van erdhejan hîs dikin carnan jî hest nakin. Beriya mehekê li derdora Molakasim-Çitörenê erdhejeke dijwar çêbû. Dema ku me hin erdhej hîs kir, me hin erdhej hîs nekir. Ev li gorî karakterê qisûrê erdhejê guherî.” Saglam Selçuk, bal kişand ser erdhejên hefteya dawî jî û wiha got: “Di hefteyekê de çi qewimî. Dema me li hefteyekê mêze kir, me dît ku ev erdhej ber bi bakurê rojhilat ve koç kirine. Hefteya borî li Unselê li ser xeta Erçîşê erdhejek pêk hat. Erdheja herî dawî li ser vê xetê pêk hat. Bi rastî ev erdhej erdhejeke bi qazbûna navîn e. Bi gotineke din, ne erdhejek e ku em jê re bibêjin erdhejek pir wêranker. Lê em wek civak ditirsiyan. Ji ber ku me pir dihejand. Tevî ku 47 kîlometre dûrî navenda Wanê ye jî, ev erdhej li navenda bajarê Wanê bi awayekî dijwar hat hîskirin. Dema em li Erdîşa Taybet dinêrin, me dît ku bi taybetî yên ku li Deştê bi cih bûne, bêtir bandor bûne. Bi gotineke din, li cihên ku em jê re dibêjin zemîna xerab, zêdetir hat hîskirin.” wî peyivî.
‘Rastiya dîrokî hat dîtin’
Saglam Selçuk bal kişand ser erdhejên wêranker ên li herêmê û wiha got: “Dema em li serdema dawî dinêrin, di sala 1930’an de li Colemêrgê dest pê kir. 2 hezar û 500 kesan jiyana xwe ji dest dan. Di sala 1941an de li Erçîşê erdhejek çêbû. 192 kesan jiyana xwe ji dest dan. Dîsa di sala 1945’an de me erdheja Çaldiranê ya sala 1976’an li Taxa Beyuzûm a Wanê dît. Bi gotineke din hema hema her 35 sal carek me erdhejeke wêranker dît. Îro şansê me yê herî mezin erdheja ku me di sala 2011an de dît. Bi vê erdhejê re herêmê hinek enerjiya xwe ji holê rakir. Lê rastiyek heye, li vê herêmê xeletî hene ku dikarin ji yek erdhejê zêdetir erdhejek mezin çêbikin. Divê em vê yekê li ber çavan bigirin.” Gotin.
‘Xalên ku ji sala 1980’î ve erdhej çênebûne hene’
Sağlam Selçuk her wiha balê dikişîne ser qulên ku li herêmê çalak in û demeke dirêj erdhejê çênakin, mînaka Geverê heye. Ji sala 1980’î û vir ve xeta qusûra Gürpınar a çalak erdhej çênebûye. Dema em tên jor, li Doğubayazıtê Xala Gola Masiyan heye. Ji ber vê yekê dema ku ev erdhejek mezin çêbikin em ê çi bikin? Ev erdhej koçî bakurê rojhilatê dikin. Em nizanin ka ev erdhej wê ji niha û pê de ber bi rojhilat an rojava bidomin. Wî bal kişand ser rastiya herêmê û got ku tebeke we ya şikestî tebeke pir biçûk e, tabloyeke mezintir jî dikare bê şikandin.
Selçûk tedbîrên ku bên girtin rêz kir
Selçûk got, “Dev ji berê berdin, ji sala 2011’an heta niha me çi ders girt? Bi rastî, em zêde fêr nebûn. Divê em bi rastiya erdhejê re rû bi rû bimînin. Divê em bizanibin ku em di vê demê de skot ava dikin. Divê em wek civak, wek şexs hinekî xwe rexne bikin. Dîsa jî divê em rastiya erdhejê kengê çêbibe ji bîr bikin û vê pirsê bikin ka avahiya min li hember erdhejê çiqas berxwedêr e. Divê em vê yekê bipirsin. Avahiya me li gorî qaîdeyên erdhejê hatiye çêkirin? Ma avahî ji bo şert û mercên erdê minasib e? Divê em vê yekê bizanibin. Niha em li şûna ku em lê binêrin ka avahî li gorî qaîdeyên erdhejê hatiye çêkirin, divê herin li kalikên ku di malê de hatine bikaranîn û mezinahiya mitbaxê binêrin. Tiştê ku divê em li vê herêmê zanibin ev e ku 12 xetên qusûra çalak hene. Dibe ku li ser her yek ji van erdhejên nû çêbibin. Ji ber vê yekê normal divê em behsa erdhejek bi mezinahiya 5 nekin. Lê mixabin ji ber ku baweriya me zêde bi stokên xwe yên avahiyan nayê, îro em behsa erdhejeke bi mezinahiya 5an dikin.” wî peyivî.
Saglam Selçuk, diyar kir ku divê demildest stokên avahiyan ên Wanê bên vekirin û wiha dawî li axaftina xwe anî: “Piştî erdheja dawî ya Wanê, avahî gelek zirar dîtine. Divê demildest ev avahiyên ku gelek zirar dîtine bên hilweşandin. Divê em stokên avahiyan a li Wanê tax bi tax eşkere bikin û li gorî vê plansaziyê derxin holê.
Vîdyo: Zafer Avnas
Serhat News – (A-A)
