Kurd ne bêbinyat û bê dîrok in. Xwedî dîrokeke kevnar in. Roleke sereke di dîroka mirovahiyê de leyîstine. Wekî hemû gelan Kurdan ji gelek dewlet avakirine , serwerî li erdnigariyeke ber fireh kiriye. Kurdan di şaristaniya mirovahiyê de gelek nirx û amur ji bo mirovahiyê afirandine. Lê mebesta me cûdaye ,ez ê dewletên ku Kurdan damezirandî binivîm. Ez ê vê mijarê li ser du beşan binisîvim.
Beşa ewilî dewletên Kurdan ên berî zayînê û beşa duyemîn ji piştî zayînê dewlet û mîrektiyên ku kurdan avakirî.
Dewletên Kurdan ên berî zayînê
Dewletên ku Kurdan berî zayînê avakirî dewletên mezinin û afirinerên şaristanê ne. Gelek nirx û berhem ji bo mirovahiyê afirandine û hiştine.
A . Dewleta Gutiyan a Kurdan
Em ewilî mijara navê Gutiyan zelal bikin. Leewra navê Kurdan ji navê gutiyan tê. Em piştre vegerin ser dîrokan Gutiyan.
Em bên ser danûsitandina Kutî (Qutî) û Gutî (Kurtî) du lewhayên bi zimanê tukulîtîyên (înurtî) qralê asurî ku hatine dîtin di der heqê eynî bûyerê de ye; di yekê de navê “Kurtî” û ya duduyan de jî “Gutî” hatiye nivîsandin. Ji vê tê dîtin ku ev her du navên han navê miletekî ne, an jî “Kurtî” yan “Kurhî” navê beşeke mezin a Gutiyan e.” Beşeke zêde ji rojhilatnasan bejeya “Kurtîwî” (Kurtîoi) lêkolîner û gotine ew di ciheta bilêvkirin de pir dimîne bêjeya “Kurtî”. Rojhilatnas Driver di vî warî de nêrîna xwe bi vî awayî dibêje…” Karda, Karduxî, Kurtoxî, Xurdî, Kardak, Sîrtî, Xurdyayî Xurdoenî, Kardû, Karda, Kardawye, Kardaye, Kartawaye, Kurdayye.. hwd hemî yek in.(Dîroka Kurd û Kurdistanê , Mihemed Emin Zekî Beg r 60)
Em divê rawekirinê de wilo fehm dikin ku têkiliya navê Kurd bi navê kevnar ê Kurtîwî re takekes e. Li gorî naveroka belgeyên dêrîn ên Kurtî ew qas takekes e ku navê Gutî, Kurtî navê bapîr û dapîrên me ne. “Li gel vê jî, ji ber ku cihêkirina “Kurtî” jî “Gutî” ne mimkun e, divê hebûna “Gutî” di nav xelkê Kurdistanê yê îro de muheqeq be.”
Piştî van şirovan em derbazî dîroka Gutiyan bin. Belê ev qewmê han jî ji koma Zagrosê ya herî mezine. Navberekê welatê Sumer û akadiyan zebt kiriyen û demek dîrêj dibin serweriya wan de mane. Qralê Akadiyan yê navdar Naram –Sîn li hemberi leşkere Gutiyan têkçûye. Desthildarî û dewleta wî ji dest standiye. Ferwedarên herî bi hêz ên Lagaşê bîat bi wan aniye.
Prof Speiser wiha dibêje: li gorî lihevçûnên navan divê di dewra dewletan de herî qedîm de unsurên Gutî daxilê Sumerê bûbûn û piştî bidestxistina nifûzeke zede, welatê akadan ji zebt kiribin, pêşveçûn û geşbûna Lagaşê di bin îdareya Gudî (Gudea) de (2500 bz) , ku îhtîmalek zêde tesadüfe dewra Dewleta Gutî kiriye , ne esereke tesafdufî ye ( Qewmên Mezopotamyayê ,r: 99.)
Li Zagrosê , herêma herî mezin di deste wan de bûye û xwedî dewleteke serbixwe ji bûye. Gutî sedsala 23 de berî zayînê ji aliye rojhilatê Zagrosê ve hatin welatê Sumer û Akadan standin , bûn serwerên xaka wan. Serweriya Gutiyan nêzî sedsalan zede domandiye. Li gorî çavkaniyên Babîlan ên herî dêrîn herêma navbira çemê Diclê û çiyayên Zagrosê welatê Gutiyane. Çavkaniyên ku berî zayînê 3000 salan berê Gutî li herêma Firata navin jî jiyane nişan didin. Qralê wan ê navdan Annatum e , ku bi elamiyan re şer kiriye û eynî wextî qralê Lagaşê ye
Piştî ku Dewleta Gutî ji aliye Utu – heqalê qralê Urukê ve ji holê tê rakirin , Eşîreta Gutî vegeriya welatê xwe yê qedîm , an ku çiyayên Zagrosê. Gava Eşîra Kasayî ya ajotin di ser Babîlê de Gutiyan alikarî daye. Gutî têkilî nav lulluyan bûn û bûn beşek ji welatê lullu. Delîlê vê jî bûyîna Çiyayê Nîsîr di welatê herdu qewman de û bûyîna bajarekî gutî di Zamyayê de ye. (Dîroka Kurd û Kurdistanê , Mihemed Emin Zekî Beg r: 77)
Navnîşa qralên Gutiyan
Annaatum
Lugal Gutî
Halman Annubînînî
Patesî Gutî
Gutî Şarlak
Qralê Gutiyan ên dawî Tîrîgan e û li hember qralê Urukî Utu – heqale yê Sumerî di şer de şikestî ye.
B .Dewlat Kurdan Lullu An Jî Lullubum
Ev gelê Lulluyan gele zagrosê yê herî kevnare û wekî Lulluyan tên binavkirin. Di çavkaniyên akad û Sumeran de navê wan pir ligel Gutî , Kasayî ya û Huriyan derbas dibe. Ev qewmê hane li herêma Zehawê , Şarezorê û Silêmaniyê hatine dîtin. Dîroka hatina wan li vî welatî netahatiye zanin. Têkelî nav qewmê Gutiyan bûne. Ev e hemû ji gelên Zagros û bakûrê mezopotamyayê ne û ji eynî eşiretane. Welatê Lulluyan yê ewilî Silêmaniye û li herêma Şarezorê , Zehawê jiyane. Paştextê wan dikeve rojavayê Helepça îro , navê baştextê wan Arakdî ye.
Ev qewmê han , li herêma Silêmaniya îro jiyaye. Sînorên wan herçend ne kişfş e , lê di lewheyeke li Zehawê hatiye dîtin de ku aîdê Ennu – Banînê qralê lullu û gutî ye û di sedsala ‘8an a berî zayînî de hatiye nivîsandin , dibêje herêma Halmanê , ku welatê Hîlwanê yê dewra İslamiyetê û herêma Zehawê ya niha , ew ji di deste lulluyan de bûye. Dr. Speiser , mimkun e hinek hukumdarên asûrî yên sedsalên 19 û 18yên beriya zayînî jî ji qewmê lulluyî bûne û muhtemel e ku şaxeke wan ji li Sûriyê jiya be.
Di dema Sargonê qralê akadî de , Lasîrab hukumdarê lulluyî bûye( Diroka Qedîm a Rojhilata Nêzîk , r : 186).
Tebek li geliyê Gawirê hatiye dîtin aîdê qralê akadî naramsîne , leşkere akadî dibin fermandariya wî de welatê lulluyan dagirker dikin. Eynî di dewra Naramsînî de bûye ku li hember gutiya têkçûye , dewleta Akadî hilweşandiye û bi saya sere vê serkeftînê xaka lulluyan rizgar bûye. Piştî dewra Naramsîn hatiye girtin qed qala lulluyan nehatiye kirin û ligel gutî , kasayiyan û Subaruyan hatiye kirin. Piştî du hezar salan di lehweyên qralê asûrî Tiglathpileser , Adad – nîrarî û Tukultî – nînorta de qala şerê bi luluyan re hatiye kirin dikin. Asûrnaspalê duduyan 884-880 berîya zayînê çar car leşker ajot ser axa lulluyan , di sefera yekemin de welatê vî qewmî han dibin serweriya ferwerdarê Babîlê Nuradad bûye. Lê lullu xwediyê serbixwetiya hindurî bûye. Leşkere asûrî , ji Geliyê Baziyan , ku wê çaxê jê re Babîl digotin , daxilê welatê Lullu bûye. Ev geliyê han bi dîwarek saxem hatibû girtin û li pişt wê jî Keleya Uzî hebû , leşkere asûrî , bi riya çiyê re li pişt gelî ketin , ew girtin û pişt re bajarên Babîtê , Daxarê , Barayê , Kakirê û bîst bajarên din zebt kirin. Zimrî merkeza lullu bû , dagîr kirin. Qralê lullu ku navê wî Amîxa (Amikha) bû , derket çiya û li gor sr. A.T. Olmstead bi hinek giregir û leşker re xwe di wilayeta Nîsîrê ( Kinya , Premegrun) de qahim kir; leşkere asûrî , ku di bin fermandariya welîehd Salmanaser de bûye , hatiye ser wan û ceribandina êrîşa yeke bi ser neketiye û riya biserketina êrîşên asûrî hatine girtin; lê wisan dixuyê ku di dawiyê de bi kesên berevaniya xwe dikin re li hev tên( Dîroka Kurd û Kurdistanê , Mihemed Emin Zekî Beg .r : 73).
Bi kurtî lullu heta demekî dîrêj ligel asûriyan di nav şer de mane. Gelek herêm û bajarên lulluyan ji aliye qralê asurî Salmannaserê duduyan ve hatine şewitandin û wêrankirin. Di sala 829ê beriya zayînî de , Qralê asûrî herêma karxiyê wêran kir , salek piştî vê seferê , welatê Zamwa ketiye deste asûriyan û bûye ciyekî Dewleta Asûrî. Gava dewleta Medan hatiye damezirandin û li hember asûriyan ketine şer li ser welatê lulluyan re derbas dibin , lullu alikariyê didin Medan.
Li gorî hinek dîrokzanan navê lulluyan di Luristana îro de dijiye. Li başûrê Kurdistanê eşîreteke bi navê Lolan heye û eynî eşîret li Kurdistanê li herêma Çewlikê ji heye.
Li gor belgeyên dewra Asûrnaserpalê duduyan , welatê Lulluyan gelek ava û xelkê wê di şaristaniyaten û sen’etê de gelek li pêş bûne. Ev pêşvebûn bi dereceyek wisan bûye ku qralên asûriyan ehle sen’etê ji vî welatî birine Asûryayê ( A. T. Olmstead). Di serdemê Sumer û Akadiyan de lulluyan ji nivîs bikaraniye.
Împeratoriya Kasayî ya Kurdan
Di dîrokê de ji vê împaratoriyê re Kusî jî dihat gotin. Ew ji bo welatên ku di demên kevnar de li Rojhilata Nêzîk ava bûne hêza herî bi hêz bû.
Ev kevneşopî bû ku navê hukumdar û li gorî wî binav bikin. Bi rastî, di Şahnameyê de îşaretên Mîrektiya Kusî-Kasayî hene.
Ew kurdan wek miletê Cemşîd dihesibîne. Ev dewleta ku piştî hilweşîna Împaratoriya Gûtî ji aliyê gelê Gutî ve hatiye avakirin.
Beriya zayînê di navbera salên 1896 û 1176an de çalakiya xwe ya siyasî domand.
Împaratoriya Kassîtan a Kurdan bi welatê Hîtîtan re hevdem bû.
.
Saziyên îdarî, huqûqî, civakî û çandî yên Împaratoriya Kasayî ya Kurd wê demê di asta herî pêşketî de bûn.
Ne tesadufî ye. Ji ber ku Kassîtan di sala 1530 berî zayînê de Babîl bi temamî dagir kirin.
Dagirkirina Babîlê ji aliyê Kurdan ve ne tesaduf e ku dezgehên îdarî, hiqûqî, civakî û çandî yên Împeratoriya Kasayî ya Kurd wê demê di asta herî pêşketî de bûn. Ji ber ku Kasayî di sala 1530 berî zayînê de Babîl bi temamî dagir kirin. Beşdariyên Kurdan ji bo Şaristaniyê: Mirovatiyê di dema Kurdên Gûtî û Hurî de hespan weke amûra kişandinê bi kar aniye û di dema Kurdên Kassî de jî yekem car wan weke siwarbûnê bikar aniye. (Ji bo çavkaniyên ku diyar dikin ku gelê Kurd-Kasayî di dîrokê de ji bo cara yekem hesp wekî wesayîtek siwar bikar anîne, Les guides Bleua, Turqui 1965, Paris, r.677 û Külgurens Kilder, E. D. Philips, Oslo-1961 r.322) . Adobe yekem car di çêkirina xaniyan de li welatê Kurd-Kasayiyan bi berfirehî xuya bû bi tevlihevkirina kayê û zuwakirina wê li ber tavê. Herêmên Kerkûk û Mûsilê, ku demekê di bin serweriya welatê kurdên Kasayî û dewleta kurdî ya mîtanî de bûn, Yek ji taybetmendiyên girîng ên dewleta Kurdî-Kasayî ew e ku di warê mîmariyê de hunermendên mezin hene. Tê zanîn ku bi taybetî di serdema Kurdên Med de û piştî wê, mîmarên Kurd di karên mezin ên Faris, Yewnan û Romayiyan de ku li Anatolyayê hatine çêkirin de rolek pêşeng lîstin û kevneşopiyên avahîsaziyê yên ku bi sedsalan di dema desthilatdariyê de hebûn bi cih anîn. ji van împaratoriyan. Di serdema piştî sala 612 berî zayînê de dewleta Asûrî ji aliyê gelê Kurd ve hat rûxandin û piştî wê dîrokê ev welat nema dikarîbû bibe xwedî hebûna siyasî. Hebûna siyasî ya kurdan ji Asûriyan dirêjtir dom kir û bi îşgala qralê farisan Kûros di sala 534 berî zayînê de li Anatolyayê bi dawî bû. Lê piştî vê dagirkeriyê gelê kurd li herêmên ku lê dijîn xweseriya xwe parast.
Belgeyên ku nîşan didin ku Kasayî bi eslê xwe Kurd in, Midûrê Giştî yê Berê yê Entîketên Îranê Anderk wiha dibêje: “Xwedanê tiştên ku li Luristanê hatin dîtin di dîrokê de bi navê Kasayiyan dihatin naskirin ku çiyager in û çûne. Herêma çiyayî ya Xazerê ku nayê zanîn kengê lê jiyane, bi qasî 4 hezar sal dîroka wê heye. Vê eşîrê Babîl zeft kir û nêzîkî 700 salan li wir serdest bû. Piştre vegeriyan çiyayên xwe. Hesp perwerde dikirin û difirotin Suryaniyan. Wan bi tama xwe ya bê hempa tiştên tûncê yên hêja, aletên şer, zincîra hespan û zinên hespan, zêçirvanî, kulm û tenûrên axê, û karên hunerî yên hêja çêkirin. “Ev berhemên ku em îro dibînin diyariyên ji dewlemendî û şaristaniya wan mane.” Ji dîroknasên Osmanî Ahmet Refîk Bey di Belavoka xwe ya Dîrokî de dibêje ku Kasayî bav û kalên kurdên îroyîn in. Dîsa ji pirtûka bi navê Îranname û Îranî di serdema Aşkaniyan de II. Di berhemê de em rastî vê dîwanê tên: “Bê guman ev gelê ku di dîrokê de bi navê Kassu an jî Kassit tê zanîn, ku beriya zayînê di dor 1800an de li Babîlê dewletek damezirandiye, tê fêmkirin ku bi felsefe û hiqûqê re mijûl bûye, bav û kalên gelê Kurd in. Kurdên îroyîn.” (Binêre: Eslê Kurdan, General Îhsan Nûrî, r.40.)
Dewleta Kurdan a Huriyan
B.Z. Ji dewleta Hûrî-Mîtannî pêk tê, ku dewleteke ku beriya zayînê di hezarsala 2mîn de jiyaye û bi taybetiyên xwe yên ziman û olî bandor li dewletên cîran kiriye û hêmana wê ya damezrîner Hûrî ye. Hûriyên ku di dîrok û çanda Rojhilata Nêzîk a Kevnar de rolek girîng lîstine, ji Beriya zayînê di dawiya hezarsala 3min de ji Kafkasya û Rojhilatê Anadoluyê ber bi başûr ve belav bûne. B.Z. ev eşîra ku di hezarsala 2min a B.Z. de li Başûrê Rojhilatê Anatoliya û Sûriyeyê hebûneke siyasî û çandî ya girîng temsîl dikir, li Rojhilata Nêzîk şaristaniyên bêhempa afirandin. Hûrî yekem car hatine B.Z. di dawiya hezarsala 3min de li derdora Mêrdînê hatiye dîtin. Urki? Belgeya der barê avakirina perestgeheke li bajêr de, nivîsa ku bi tîpên kuncî yên arkaîk li ser lewheyek kevir hatiye xêzkirin, vedigere B.Z. Dîroka wê vedigere sala 2300 berî zayînê. Hûrî beriya B.Z. Wan di nîvê pêşîn ê hezarsala 2min de mîrekiyên piçûk ên demkurt ava kirin. Paşê B.Z. Dewleta Hûrî-Mîtannî, ku di navbera salên 1500 û 1250 de ji aliyê Hûriyan ve hatiye damezrandin, piştî Misirê bû duyemîn hêza herî mezin li Rojhilata Nêzîk.
Dîroka Siyasî Hûrî yek ji eşîrên girîng ên Rojhilata Nêzîk a Kevnar in. Her çiqas di nivîsên Sumerî, Akadî, Misrî, Hîtît û Ugarî de û di Tewratê de (Ḥōrî) de wek navekî eşîrê hatine binavkirin jî, agahiyên me yên derbarê Hûriyan de kêm in. Hûrî hatin Mezopotamya û welatên derdorê B.Z. III. Tê texmînkirin ku ew ji nîvê duyemîn ê hezarsalê ji bakur û bakurê rojhilat hatine. Navên kesê yekem û erdnîgariya Hûrî di Serdema Akadî de têne dîtin. Daneyên berdest nîşan didin ku hêmanên etnîkî yên Hûrî di dema Naramsîn Akad de li bakurê Mezopotamyayê hebûne. Di belgeyekê de tê gotin ku Naramsin li Azuhinumê li ser Erdê Subir ( Subartu) bi ser ketiye û girtiye. Subartu, B.Z. li gor jêderên hezarsala sêyem, ew navçeyek fireh e ku ji Firatê heta herêma Kerkûkê li bintara Zagrosê dirêj dibe. Tê fêmkirin ku di dawiya hezarsala sêyemîn de Hûrî li bakurê Mezopotamya û herêma Cezîrê ya Sûriyeyê di nav mîrektiyên biçûk de hatine birêxistinkirin. Di kolandinên ku li wargehên wek Tell Mozan (Urkiş) û Tell Brak (Nagar) hatin kirin de der barê Hûriyan de daneyên nivîsandî hatin dayîn. Navên qralê Ûrkiyan Tupkiş û şahbanûya Uqnîtûm di mohra ku di vekolînên Tell Mozan ên li herêma Xabûrê de hatin dîtin de hatin xwendin, ku Buccellati, G. û Marilyn Kelly-Buccellati bi bajarê Urkîşê yê Hûriyan re wekhev kirin. Padîşah xwe bi sernavê Hûrî endan (şah, xwedê?) dide nasîn. Di vê rewşê de, Tupkish divê qralê Hûrî yê herî kevnar be.
Hûrî an jî Dewleta Hûrî, ji hezarsala 3. B.Z., ku di çavkaniyên Sumerî, Akad, Hîtît, Ugarîtîk û Misrê de, li herêmên Mezopotamya û Jorîn Dîcle serwer bûne, ji ber zimanê wan bi eslê xwe Asyayî hatine qebûlkirin. peyivî (Hurrican), û heta sedsala 7’an berî zayînê dewleta ku hebûna xwe berdewam dike(Vikipedi, özgür ansiklopedi , islam ansiklopedisi)
Dewleta Kurdan a Mitaniyan
Dewleta Kurdan a Mîtanniyan, ku ji bo xelkê herêmê û asûriyan bi navê Hanigalbat û ji bo Misriyan jî bi navê Naharîn û Metanî tê naskirin, demekê ji bakurê Kurdistana ya îroyîn heta Rojavayê û Kurdistana Bakûr dirêj bû û di nav neteweyên herî mezin ên serdema xwe de bû, her çend îro bi giranî hatiye jibîrkirin.
Li ser gel bi xwe hindik tomar hene, lê nameyên di navbera qralên Mîtanî û Qralên Asûr û Misrê de (Nameyên Amarna), pirtûka herî kevn a perwerdehiya hespan a cîhanê, û peymanek di navbera Mîtanî û Hîtîtan de, vedigere berî zayînê. Ew delîlên neteweyek dewlemend dide ku di navbera 1500 û 1240 de geş bûye. Berî zayînê Di sala 1350 de, Mîtanî ew qas bi hêz bû ku bi Misir, qralên Hattî, Babîl û Asûr re tev li komên hêzên mezin bû.
Lêbelê berî zayînê di destpêka sedsala 14-an de, êrîşên Asûriyan qraliya Mîtanniyan qels kir dema ku qralê Asûrî Ashur-Uballit I (1365-1330 BZ) herêmek girîng bi xwe ve girêda. Nakokiyên li ser cihgirtinê di nav qralê Mîtaniyan de dijwariyên qraletiyê zêde kirin, û vê nebûna yekîtiyê Mîtanî kir nêçîra hêsan ji bo Hîtîtiyan di bin padîşahê wan Suppiluliuma I (1344–1322 b.z.), ku beşek mezin ji nifûsê derxistin û Hîtît li şûna wan danî.
Qralê Asûrî Adad Nirari I (1307-1275 b.z.) herêm dagir kirin û dîsa komên xelkên penaber kirin û li şûna wan bindestên Asûrî danî. Kurê wî û cîgirê wî Shalmaneser I, fetha Mîtanî 1250 B.Z. û kurê wî Tukulti-Ninurta I (1244-1208 BZ) di Şerê Nihriya de Hîtît têk bir. 1245 b.z., ji holê rakirina wan wek hêzek li herêmê û ji holê rakirina Dewleta Kurdan a Mîtannî ya ku niha pir kêm bûye, ku paşê bû beşek ji Împeratoriya Asûrî.
Qraliyeta Mîtanî B.Z. di navbera 1475 û B.Z. di navbera salên 1275-1275’an de li herêma bakurê Ferat-Dicleyê desthilatdarî kiriye. Mirovên destpêkê yên herêmê bi cûrbecûr wekî koçberên Hindo-Îranî an Hindo-Arî hatine binavkirin. Lê etnîsîteya wan ji hozên Gutî û Huriyan tê. Zanayan hewl dane ku wan bi komek an yekî din re li ser bingeha navên xwedayên ku di peymanek bi Hîtîtan re hatine gazî kirin, bidin nasîn, lê hem Hindo-Aryen û hem jî Hindo-Îranî (yekcar beşek ji heman koma koçberên ji Asyaya Navîn bûn) Indra jî di nav de ne. , Mithra, û yên din, di nav yên din de, wan ji xwedayên mîna Varuna re rêz girt.
Çîna serdest wekî şerkerên ku bi navê Maryannu têne zanîn in, ku dema ku ji hêla Misriyan ve wekî “Naharin” û “Metanî” tê wergerandin, navê mîtannî dane qraletiyê. Asûriyan qraletiya bi navê Hanigalbat (Hanigalbat wekî Hani-Rabbat jî tê zanîn) dizanibûn û Hîtîtan jî ji gelê xwe re digotin Hûrî, ji welatê xwe re digotin Hurrian (an Hurrian) û hem jî welatê Hûriyan, û ji ber vê yekê piraniya zanyarên îroyîn li hev dikin ku ew bûn. Hurrian. Wan zimanê gelê herêmê, ku wê demê Hûrî bû, zimanekî ne hind-îranî bi kar anîn. Zanyar Gwendolyn Leick dinivîse:
Rejeya Mîtanî bi giranî Hûrî bû, lê elîta serdest şervanên Hind-Ewropî bûn ku ji xwe re digotin Marîannu û xwedayên bi navên Vedîkî yên wekî Indar, Uruwana û Devayên kolektîf diperizin. Van elîtan dê bi herêmî re bizewicin, wekî ku navên zarokên wan diyar dike. (120)
Paytexta Mîtanî Waşukanî bû, ku li ser ava çemê Xabûr, şaxekî Firatê ye. Navê “Waşukanî” peyveke kurdî ye wek başanî, baş bi wateya “baş” û kanî bi wateya “baş” an “çavkanî” ye û bi vî awayî tê wergerandin “çavkaniya qenciyê” û hem jî “çavkaniya dewlemendiyê”. Hin lêkolîner îdia dikin ku bajarê kevnar ê Sîkan li cihê Waşukanî hatiye avakirin û dibe ku bermahiyên wê li binê girê Tell el Fakhariya li nêzî Gozanê li Sûriyê bimîne.
Dewleta Kurdan a Xaldiyan(Ûrartû)
Xaldiyên ku di çavkaniyên nivîskî yên Asûrî de wekî ‘Xaldî’ “Uruatri” têne binavkirin û di sala 1273’an berî zayînê de derketine ser dika dîrokê, ji Çemê Feratê li rojava heta Azerbeycana Îranî ya li rojhilat, ji Gola Gokçe û Aras, li erdnîgariyeke berfireh serdest bûn. li bakur geliyê Toros û li başûr gola Urmiyê bû yek ji mezintirîn dewletên Rojhilata Nêzîk. Navçeya bingehîn a qraliyetê Kela Wanê ya îroyîn û derdora wê ye, ji ber vê yekê ji Mîrektiya Ûrartûyan re carinan “Mîrektiya Wanê” jî tê gotin. Vana ku dişibihe keleheke xwezayî, ji bo avabûn û geşepêdana paytextek mezin hemû şert û merc hebûn. Lê bajarên din ên herêma Rojhilatê Anadoluyê ne xwedî girîngiyeke wisa mezin a siyasî û dîrokî bûn. Şûnwarên Xaldiyan(Ûrartûyan) bi giştî li Rojhilatê Anatoliya, Gurcistan, Ermenistan, Nexçîvan, Îran û Iraqê belav bûne.
Asûrya ku piştî ku dewletên Hîtît û Mîtannî di sedsala 13’an de ji ser dika dîrokê winda bûn, xwest ku hevsengiya siyasî ya guherî ber bi berjewendiya xwe vegerîne, bi taybetî bi desteserkirina bazirganiya Rojhilata Derya Spî û dewlemendiyên madenê yên li Rojhilat, xwest bibe hêzeke super. Anatolia. Lê her çendî ku koçên berdewam ên Aramî Asûrî ji vê armancê nehiştin, lê hişt ku Ûrartuyê ku di konfederasyonan de dijiyan, ji ber ku Asûrî bi koçên Aramî re mijûl dibe, li hember Asûrî bihêztir bibe. Di encama zexta Asûriyan de mîrektiyên Ûrûatrî û Naîrî yên ku heta wê demê nekarîbûn yekîtiya siyasî pêk bînin, hatin cem hev û Tûşpa, li derdora Gola Wanê, kirin paytexta serdema Sardûrî Imin bû sedema avakirina qralitiya Xaldiyan.( Tarih İncelemeleri Dergisi Cilt/Volume XXVII, Sayı/Number 2 Aralık/December 2012,459-482 )
B.Z. di 743 de, qraletiya Asûrî III li dora Adiyaman-Golbaşi têkçûna li hember Tiglath-Pileser dawî li vê bilindbûna bilez anî. Ev, Z. di sala 714an de pêşî Cimeriyên koçerên Kirimê û paşê jî Asûrî II. Li hemberî Sargon têkçûn. Dewleta Ûrartû neçar ma ku dev ji siyaseta xwe ya berfirehbûnê berde û xwe bikişîne nav qalikê xwe. B.Z. II di sala 675an de hat ser text û bi qasî 25 salan li ser desthilatdariyê ma. Kurê Argiştî II. Her çend di Serdema Rusa de hewldaneke nû ya pêşveçûnê hatibe kirin jî, tevî hemû hewldanan jî, Padîşahiya Ûrartûyan B.Z. di sala 585an de ji merhaleya dîrokê wenda bû.
Împaratoriya Kurdan a Medan
Dewleta kurdan ya di dîrokê de ya bi nav û deng împaratoriya Medane. Dibe ku qewmê Medan di sedsala 10an an 9an hatibin welatê Medan. Navê medan cara ewilî di sedsala 9an de nivîstekên asûran derbas dibe. Leşkerên asûrî , di dîroka 835 B.Z.de li sinorên xwe rastî eşiretên Medan hatin. Eşiretên Medan pir mêvanperwer bûn ji ber vê yeke qralê asûran salmaneserê duduyan li ser Medan bac ferz nekir û fermandarekeî asûrî danî wir. Qet rejeya asûriyan di nav Medan de tunebûyen û wan êriş nebir ser wan.
Prof. Says wiha dibêje.’’ Mada , eşîretên Kurd bûn û li rojhilatê Asûryayê bi cih bûbûn. Welatê wan heta başûrê Behra Hezerê diçû. Beşa wan a zede di warê ziman de Hindo- Ewrûpî û di cîheta regez de jî Arî bûn”. Hinek pispor û rojhilatnas dibêjin , zimanê qewmê Med , kurdiya îroye , an ji kurdiya îro li ser esasê zimanê medî ye.(Dîroka kurd û kurdistanê M. Emin Beg r 65)
Adad-Nîrariyê sisiyan jî ( 812 – 783yê beriya zayînî ) , çar – pênc caran bi eşiretên medî re şer kir. Lê dema Tiglathpleserê çaran de (745- 727ê beriya zayînî) ku alikarî dabû pismam û çîranên xwe yê Xaldî , vî qralî leşker ajot ser wan. Di dema Asarhanden de (681-669ê B.Z.) bi hevkarên xwe re ( Manî , Şîş , Kaskaşişî û eşiretên kurdistanê) xwest derbeke baş li asûran bidin. Lê qralê asûrî bi riya siyasetê hevkariya wan xirab kir û qewmê şîş ji nav hevkariyê derxist , kir hevalbendê xwe. Qralê medan Firaortes li derfetî geriya ku derbekê li asûriyan bide. Beriya zayinê di 634ê de êrîş birin ser asûriyan û ser neketin. Kurê firaotes Kiyaksar gava derbas bû ser textê qraliyetê daxwazên qewmê xwe bi cih anin û dawî li zil û zordariya asûriyan anî. Qewmê me xwe rizgar kir. Dewleta medan di sala 701ê de hate damezirandin. Li gorî dîrokzanê Grek Heredot qralê medan ê yekemin Diyakos e. Diyakos eşîretên kurdan kirin yek û dewletek federasyon ava kir. Paştextê wê kir eqabat. Eqabat li derdorên Hemedana îroye. Lê sinorê dewleta medan serdema qralıya kiyaksar firehbûn. Sinorên wê ji Baxteryanê heta qizilirmakê û Behra Hezerê heta Xelîca Faris çû. Di dema Asîtax û tarîxa 550Y3e beriya zayînî de ; ji aliyê Sîrûsê ( Keyxwusrevê Mezin) Axamenî ve ji ortê hatin rakirin.
4
