Van’ın Edremit ilçesine bağlı Dilkaya Köyü’nde bulunan ve dünyaca ünlü Ressam Arshile Gorky anısına yaptırılan ‘Gorky Çeşmesi’ tahrip edildi. Konuya ilişkin konuşan HDP’li Garo Paylan, “Hâkim olan zihniyet, Ermenilerden kalan izlerin de yok olmasını istiyor. Oysa biz, bunların yaşamasını istiyoruz” diyor.
Restorasyonun yapıldığı dönemde Demokratik Bölgeler Partisi (DBP) tarafından yönetilen Edremit Belediyesi, dünyaca ünlü Ermeni ressam Arşil Gorky’nin ailesine ait evin yakınında bulunan ve ressamın adıyla anılan çeşmeyi restore etmişti. DBP tarafından dört ayrı musluktan su akacak şekilde dizayn edilen yöreye ait ‘Kurubaş taşı’ olarak bilinen eskitme taşlarla yeniden inşa edilmişti. Çeşmenin olduğu alana, Ermenice, Kürtçe, İngilizce ve Türkçe dört dilde ressamın biyografisinin yazılı olduğu bir tabela da asıldı. Yine çeşme üzerindeki taşlara dört dilde ‘Gorky Çeşmesi’ yazıldı.
Kayyım ardından çeşme tahrip edildi
Halk arasında ‘Gorky Çeşmesi’ olarak anılan çeşme, DBP’li belediyeye kayyım atanmasının ardından tahrip edilmeye başlandı. Önce suyun aktığı kısımdaki musluklar kırıldı ve ardından ağaç tıpalarla suyu kapatılan çeşmenin taşlarında Gorky’nin isminin yazılı olduğu yerler tahrip edildi. Sonunda Gorky’in biyografisinin olduğu tabela da yerinden sökülerek yok edildi. Belediye denetiminde olan bu çeşmenin tahrip edilmesine ilişkin kayyım yönetimi, suyun kesilmesinin mahalleye giden suyun yetersizliğinden kaynaklandığı yanıtını verdi. Suyun evlere verildiğini belirten yetkililer, çeşmenin tahrip edilmesinden ise haberleri olmadığını belirtti.
‘Bu bölgenin tamamına yönelik bir saygısızlık var’
Konuya ilişkin değerlendirmelerde bulunan Halkların Demokratik Partisi (HDP) Diyarbakır Milletvekili Garo Paylan, “Gorky Çeşmesi’nin, bence tek başına bir anlamı yok. Aslında orası bölge olarak bir anlam ifade ediyor. Orada binlerce yıllık bir tarih var. Urartu Höyüğü var, ona da bir saygı yok. Kilise kalıntıları var, onlar yok edilmiş durumda. Ermeni mezarlığının üzerinde önce tuvalet yapıldı ve ardından okula çevrildi. Ortada ciddi bir saygısızlık var. Arshile Gorky’nin yaşadığı köyde, onun yaşadığına dair veya oradaki Ermenilerin varlığına dair bütün izler yok edilmiş durumda ve geriye de bir tek sembolik bir çeşme kalıyor. Elbette ki bu kadar tarihe saygısız bir anlayış, orada kalan çeşmenin varlığına da tahammül göstermeyecektir. Yani dediğim gibi tek bir çeşmeye saygısızlık yok, topyekûn bir tarihe ve tarihin izlerine bir saygısızlık var” şeklinde konuştu.
‘Demokrasi gelse de kurtarılacak kültürel varlık olmayabilir’
Kalan kültürel varlıkların korunmasına ilişkin sık sık hükümete çağrılar yaptığını aktaran Paylan, “Ben hükümete sürekli çağrılar yapıyorum. ‘Kalan kültürel varlıkları korumaya alın’ diye. Zaten koruma altına alınmazlarsa birkaç yıl içinde onlarda yok olacak ve geriye hiçbir iz kalmayacak. Bu zamana kadar bu çağrıları yaptım, ama henüz karşılık bulmuş durumda değil. Henüz koruma altına alınan herhangi bir varlık yok. Çünkü belli ki hâkim olan zihniyet, Ermenilerden kalan izlerin de yok olmasını istiyor. Oysa biz, bunların yaşamasını istiyoruz. Belki 5 yıl sonra memlekete demokrasi gelecek, ama o zaman kurtarılabilecek kültürel varlık da kalmayacak” diyor.
Ressam Arshile Gorky kimdi?
22 Temmuz 1948 günü, hayatının en verimli yılları, üst üste gelen felaketlerle kesintiye uğrayan ünlü Ressam Arshile Gorky ‘Hoşça kalın sevdiklerim’ yazan bir not bırakarak yaşamına son verir. Fakat ünlü ressamın ölüm haberi, The New York Times gazetesinde, bir doğru, bir de yanlış bir bilgiyle yer alır.
“Soyut dışavurumcu resmin öncülerinden Gorki’nin kuzeni Ressam Arshile Gorky yaşamına son verdi” yazan haberde, Gorky’nin soyut dışavurumcu resmin öncülerinden olduğu bir gerçektir. Ancak Maksim Gorki’nin kuzeni olması ise tamamen bir yanlış anlaşılmadır. Çünkü Gorky, Rus değil Ermeni’dir ve Rusya’da değil Van’da doğmuştur.
Xorkom’dan dünyaya açılan bir hayat
Bazı kaynaklara göre 1902 yılında, fakat kız kardeşi Vartuş’a göre ise 22 Nisan 1904’te Van Gölü’nün kıyısında bulunan Dilkaya Köyü’nde (Xorkom, Khorkom) dünyaya gelen Gorky’nin asıl adı Manug Vosdanig Adoyan’dır. Manug’un çocukluğunu geçirdiği yıllar, henüz ‘soykırım’ öncesidir. Manug’un babası Setrak Adoyan yoksul bir çiftçidir. Yoksulluk nedeniyle Setrak, 1908 yılında ailesini geçindirebilmek için Amerika’ya göç eder. Böylelikle Manug, annesi Şuşan ve kız kardeşi Vartuş, köylerinde yalnız kalırlar.
Kısa bir süre de köyde yaşamlarını sürdürmeye çalışan bu üç kişilik aile, 1910 yılında Van’a göç eder. Bu aileden geriye ise köydeki evleri ve evin yanındaki çeşme kalır. Bu çeşme ise yıllar sonra Van’da yeniden gündem olur.
Çiçekli entari
Manug’un çocukluğundan geriye, annesi Şuşan’ın çiçekli entarisi ile oturduğu ve Manug’un elinde çiçeklerle annesinin yanında durduğu fotoğraf kalır. Bu fotoğraf, 1912 yılında Amerika’ya gönderilmek üzere çektirilir. Bu fotoğrafın çekildiği tarihten yaklaşık 3 yıl sonra başlangıcı 24 Nisan 1915 gününe sabitlenen ve o günden bugüne yıllar geçse de unutulamayan acı günler yaşanır. Kimine göre ‘Kırım’, kimine göre ‘Soykırım’, kimine göre ‘Sözde soykırım’ olarak adlandırılan o günden sonra Van artık Kürtler ve Ermenilerin ortak vatanı değildir.
1915 yılından bugüne bu topraklara; Manug’un, Vartuş’un, Şuşan’ın, on binlerin hatta yüzbinlerin acısı kazınır. 24 Nisan 1915 sonrası: Manug, Vartuş, Şuşan ve on binlerce Ermeni Van’ı terk etmek zorunda bırakılır.
Aç ve susuz bir şekilde günlerce yürüyen Ermeniler, sonunda Ermenistan’a ulaşırlar. Çocuklarını ölümden kurtarmak için var gücüyle çabalayan Şuşan, çocuklarıyla birlikte kısa bir süre Eçmiadzin’de kalır ve daha sonra Erivan’a ulaşır. Ancak açlık ve yoksulluk peşlerini bırakmaz. Şuşan, çocuklarını yaşatabilmek için kelimenin tam anlamıyla yemez yedirir ve 1919 yılında Manug’un kucağında açlıktan ölür. Manug ve Vartuş ise annelerinin ölümünün ardından 1920 yılında Amerika’ya göç eder.
Xorkom’un imgeleri dünyada yankılanıyor
Manug, 1921 yılında, Boston Güzel Sanatlar ve Tasarım Okulu’na kayıt yaptırır. O tarihten itibaren Manug Vosdanig Adoyan artık Arshile Gorky’dir. Çünkü Manug, kayıt sırasında hayranı olduğu Rus yazar Maksim Gorki’den esinle Gorky soyadını alır. Ne ilginç tesadüftür ki Maksim Gorki de gerçek soyadı olan Peshkov’u Gorki ile değiştirmiştir. Bu soyadı benzerliği Gorky’nin, The New York Times gazetesinde, Maksim Gorki’nin kuzeni olarak anılmasına neden olur.
Arshile Gorky, soyut dışavurumculuğun önde gelen isimlerindendir. Amerika’da, hatta dünyada tanınmış bir ressam haline gelir. Yaşarken eserleri New York Modern Sanatlar Müzesi tarafından satın alınan sayılı ressamdan biri olur. Gorky’nin, dünyaca tanınmış resimlerinde doğduğu toprakların; kokusu, renkleri, imgeleri vardır. 1915’ten sonra bir daha görmediği Van’ın bahçeleri, Akdamar Kilisesi’nin freskleri ve haç motifleri vardır resimlerinde. Hatta resimlerinden birinin adı ‘Khorkom’daki İmgeler’dir.
Serhat News
