Nörolog Dr. Oğuzhan Onultan, beynin karar aşamasında öğrenilmiş bilgiler ışığında risk ve ödül karşılığını değerlendirerek tercihte bulunduğuna dikkati çekti.
Türk halkı yarın bir kez daha sandık başına giderek oylarını kullanacak. Oy tercihi önemli bir karar. Yapılan tercihler insan yaşamında önemli etkiler yaratıyor. Seçimde oy tercihi gibi kararlarda beyin nasıl çalışıyor? Hangi faktörler beynin karar almasında etkili oluyor? Nörolog uzman doktor Oğuzhan Onultan, Independent’in sorularını yanıtladı.
‘Lateral orbitofrontal korteks seçim yapmamızı sağlıyor’
Araştırmacıların karar verme ve seçim yapma sürecinde beynin hangi bölgelerinin, nasıl çalıştığını öğrenmek için sürekli araştırma yaptıkları belirtiliyor. Buna dair varılan sonuçlar nelerdir?
Beyinde lateral orbitofrontal korteks denen bir bölge var. Bu bölge farklı bilgileri derleyerek, bunların arasından bir seçim yapmamızı sağlıyor. Eğer bu bölgeyi kullanmazsak sadece basit bir neden bile tercihimizi etkiliyor ve çoklu etkenleri kıyaslayamıyoruz. Bu bölge, yaptığımız seçimde daha ince eleyip sık dokumamızı sağlıyor.
‘Bazı nöronlar sadece olumsuz deneyimleri, bazıları ödüllendirici olanları dağıtıyor’
Beyin karar halinde nasıl çalışıyor?
Karar verme aşamasından önce beynin öğrenilmiş bilgileri, karara ilişkin riskleri ve karşılığındaki ödülleri değerlendirdiğini ve sonra bir seçim yaptığını gösteriyor. Bu süreç, beynin en çok prefrontal bölge diye adlandırılan kısmında oluşuyor. Nöron denen sinir hücreleri daha önceki deneyim ve bilgileri veri tabanı haline getiriyor. Prefrontal bölge bunları işleyerek karar vermemizi sağlıyor. Bu deneyimleri taşınırken, bazı nöronlar sadece olumsuz tecrübeleri, bazıları ise ödüllendirici olanları dağıtıyor. Yani bilgiyi toplama ve işleme sürecinde birçok etken var. Ayrıca kararın sonucunda oluşacak risk ve ödüllerin karar üzerinde büyük etkisi mevcut.
‘Siyasi tercihlerin ilk karar basamağı karşıdaki kişinin fiziksel görüntüsü’
İnsanların siyasi tercihlerinde beyin yapıları da etkili oluyor mu? Olumlu mesajları mı yoksa olumsuzları mı daha çok akılda tutuyor?
Yapılan bir çalışmada siyasi tercihlerin ilk karar basamağının karşıdaki kişinin fiziksel görüntüsü olduğunu gösteriyor. Yakışıklı ve güzelse tercih edilme şansı yükseliyor. Karar verirken en iyi yöntem, her seçeneğin değerlendirilmesidir. Buna göre bir sıralama ile seçim yapmalıyız. Kullanacağımız ölçütler; isteklerimiz, beklentilerimiz, ihtiyaçlarımız, seçimin getireceği riskler ve yararlardır. Ne kadar çok ölçütü dikkate alabilirsek, en uygun, en doğru kararı vermek o derece mümkün olur. Ancak herkes beynine bu kadar çok veri göndermez. Seçeneklerin özelliklerini değerlendirmek, yararlarını belirlemek yerine sadece olumsuz buldukları, istemedikleri şeyleri eleyerek karar vermeye çalışırlar. Bu tür kararların sonucu bazen yeterli olabilse de çoğu kez tüm seçenekler iyi değerlendirilmediği için uygun kararlar olmayabilir.
‘Önyargılar bizi hep aynı kararları vermeye yöneltebilir’
Ön yargılar karar vermede etkili mi?
Karar vermeyi etkileyen özelliklerden biri, deneyimlerimizle ya da duyduklarımızla yaptığımız genellemelerdir. Belli şeylerin kötü, yanlış, hatalı ya da iyi, doğru, düzgün olduğu gibi vardığımız önyargılar bizi hep aynı kararları vermeye yöneltebilir. İnançlarımızı ve tahminlerimizi destekleyen şeyleri görüp, diğer gerçekleri göz ardı ederek verdiğimiz kararlar ciddi sorunlar yaratabilir.
‘Ergenlik döneminde başka etkilere daha açık oluruz’
İnsan beyninde ilk kararlar ne zaman oluşmaya başlar?
Karar verme ölçütlerimizi birçok şeyi olduğu gibi çocukluktan başlayarak, ebeveynlerimizle özdeşim kurarak ve onlardan örneklenerek oluştururuz. Sonra özellikle ergenlik döneminde, başka etkilere daha açık oluruz ve o etkilerle kararlarımız biraz daha şekillenir. Beyin tüm bu süreç boyunca topladığı verileri, karar verme aşamasında ona yeni gönderdiğimiz bilgilerle bir karara dönüştürür.
‘İnsan beyninin ön lobları karar vermede en önemli görevi üstleniyor’
İnsan beyni bir kararı ne kadarlık bir süre içinde alıyor? Kararla ilgili durumu değiştirmek kolay mı?
Beyindeki medial frontal korteks ve orbitofrontal korteks adı verilen bölgeler karar vermemizde, davranışlarımızdaki değişkenliklerde ve sosyal hayatımızdaki kararlarımızda görev alır. İnsan beyninin ön lobları karar vermede en önemli görevi üstleniyor. Bu çocukluktaki belleğimiz, ailemizden gördüklerimiz ve ergenliğimizde eklediklerimizle eklemlenerek bir karar vermemize sebep oluyor. Karar verirken en hızlı verdiğimiz taraf yıllar içinde biriktirdiklerimiz, ancak daha detaylı karar vermek istiyorsak beynin ön bölgesindeki özgün alanları değerlendirmede kullanıyoruz.
Serhat News
